Max Weber o Polakach

14 czerwca 2020 roku przypadło stulecie śmierci Maxa Webera zasłużenie uważanego za ojca socjologii, wywarł on także ogromny wpływ na historiografię i ekonomię. Stanowi on rzadki przykład uczonego, którego teorie zostały skutecznie sfalsyfikowane a który mimo to pozostaje jednym z najbardziej wpływowych myślicieli we współczesnej humanistyce. Dzieje się tak ze względu na propagandową nośność jego tez nie mających nic wspólnego z nauką.

Najbardziej znana praca Webera to "Etyka protestancka a duch kapitalizmu" według której kapitalizm jest uwarunkowany kulturowo a jego genezy należy upatrywać w religii protestanckiej kładącej nacisk na etykę pracy i potępiającej lenistwo jako jeden z grzechów głównych. Takie podejście wynika z wizji zbawienia przez predestynację zakładającej, że Bóg z góry wie kto będzie zbawiony a kto potępiony jeszcze przed przyjściem człowieka na świat. Sukces życiowy byłby w takim razie potwierdzeniem czy jest się zbawionym. Według Webera to połączenie predestynacji z powodzeniem w życiu doczesnym stanowi silny bodziec do ciężkiej pracy i inwestowania zarobionych środków.

W swoim eseju Weber wskazuje, że w miarę rozwoju protestantyzmu centrum gospodarcze świata przesuwa się z krajów katolickich takich jak Francja czy Hiszpania w kierunku krajów protestanckich takich jak Holandia i Anglia. Teoria ta w bardzo łatwy sposób poddaje się falsyfikacji. Jeżeli rozwój kapitalizmu jest ściśle związany z terenami gdzie większość stanowili protestanci to jak wyjaśnić, że w XVII i XVIII wieku najbardziej zaawansowane gospodarczo w Europie były Lombardia, Flandria i Katalonia a więc kraje katolickie? Tak więc wnioski Webera ze studiów nad etyką protestancką są nienaukowe i wynikają raczej z jego głęboko zakorzenionych przekonań, które w pomysłowy sposób próbował zracjonalizować. Ojciec współczesnej socjologii przyszedł na świat w 1864 roku w rodzinie urzędnika a na jego rozwój intelektualny decydujący wpływ wywarła matka, fanatyczna kalwinistka pochodząca z rodziny francuskich hugenotów.

Tezy zawarte w drugiej z ważnych prac Webera " Etyka gospodarcza religii światowych: taoizm i konfucjanizm" zostały także skutecznie sfalsyfikowane ale nie przez uczonych tylko przez sama rzeczywistość. Próbując odpowiedzieć na pytanie dlaczego gospodarka kapitalistyczna rozwinęła się w Europie a nie w innych kręgach cywilizacyjnych Weber stawia tezę, że ma to związek z religia i wartościami kulturowymi. Tak wiec konfucjanizm panujący w Chinach w przeciwieństwie do europejskiego protestantyzmu odrzuca sama ideę bogacenia się. Z kolei w Indiach hinduizm stanowi skuteczna barierę dla kapitalizmu ze względu na brak zainteresowania materialna strona życia ludzkiego. Podobna sytuacja ma miejsce w krajach islamskich w których nie istnieje pojęcie rozwoju gospodarczego.

Powyższe tezy do niedawna uchodzące w ekonomii i naukach społecznych za niepodważalny dogmat łatwo można podważyć wskazując na współczesny, błyskawiczny rozwój gospodarczy dalekowschodnich tygrysów takich jak Korea Południowa czy Singapur. To co Weber nazywa „racjonalnością kapitalistyczną” w tych krajach wynika nie z etyki protestanckiej ale konfucjańskiej. Błyskawiczny rozwój Chin jaki dokonał się w ostatniej dekadzie także zadaje kłam tezom Webera.

Weber poświęcił wiele uwagi Polakom, napisany w tej sprawie w 1890 raport stał się głośny i ugruntował jego sławę jako uczonego. Uważał on, że należy powstrzymać migrację polskich robotników jako elementu obcego kulturowo i charakteryzującego się niską wydajnością pracy. W tym ujęciu o ile zatrudnienie Polaków mogła być korzystne dla niemieckich junkrów i przemysłowców o tyle długofalowe skutki tego procesu miałaby być niekorzystne dla społeczeństwa niemieckiego. Z kolei jego rozważania na temat wydajności polskiego i niemieckiego robotnika mają charakter właściwe rasistowski. Wynika to z faktu, że jeden z najbardziej wpływowych uczonych XX wieku swojej pracy naukowej nadawał wymiar ideologiczny.