Zagłada Huciska Brodzkiego

 

Zagłada Huciska Brodzkiego

Rapsod żałobny
Edward Gross



Tę ziemię łupili przez wiele stuleci
Moskale, Tatarzy, Kozacy i Turcy.
Chcieli ją nam zabrać w dwudziestym Sowieci,
Rozbici nad Wisłą z przyzwolenia Stwórcy.
Po łupy Tatarzyn odwiedzał te strony,
Najeżdżając kraj nasz swym utartym szlakiem.
Kozak kraj pustoszył, gdyż pragnął korony,
Dziś cię zarżnie Rusin, bo jesteś Polakiem.
Podpisał Bandera cyrograf z szatanem:
- Ja swoich rodaków do cna odczłowieczę,
Ty zaś mi pozwolisz być tej ziemi panem
I mieć nad ziomkami absolutną pieczę.
Romanowi dałem generalską gażę,
Bo on ciemnych chłopów do zbrodni przyucza.
Muszą być gotowi, gdy wkrótce rozkażę
Wyrżnąć wszystkich Lachów od Sanu do Zbrucza".
Bo wiedział, że plan ten nigdy się nie ziści,
Czyli że Polaków nigdy nie zwycięży,
Jeśli nie rozbudzi w kmiotach nienawiści.
I tu mu się przydał cały zastęp księży.
Ci wpierw na Wołyniu, później na Podolu
Wzywali swych wiernych, często w imię Boże,
Że już czas oczyścić pszenicę z kąkolu,
Święcili siekiery i rzeźnickie noże.
Niebawem z Wołynia wieść dotarła sroga,
Że tam Ukraińcy Polaków mordują,
Że uznali wszystkich za swojego wroga,
Ich chałupy palą, a mienie rabują.
Prawdziwość tych wieści potwierdzają łuny,
Które okraszały wołyński firmament.
Były to już pewne tych nieszczęść zwiastuny.
Budziły niepokój, wprowadzały zamęt.
Tu się wszyscy bali kurenia z Czernicy,
Gdyż było wiadomo, że wielu "czużyńców",
A zwłaszcza Polaków w tamtej okolicy,
Straciło już życie z rąk tych barbarzyńców.
Służąc szatanowi wyrzekli się Boga,
Kpiąc z nakazów wiary o zbawieniu duszy.
Rżnąć im nakazano Lachów jako wroga
I oni w tej zbrodni utkwili po uszy.
W Wołochach Żeglińskim "zdjęli rękawiczki",
Do Kadłubisk poszli rozciąć brzuch kobiecie,
By potem na stopniach przydrożnej kapliczki
W hołdzie szatanowi położyć jej dziecię.
Masłowskich z Czernicy nożami zadźgali,
Piotra Kochańskiego przybili do belki,
Sikorów z Nakwaszy piłą ćwiartowali,
W Ikwie utopili Zbigniewa z Grobelki.
Chłopiec brnął za ojcem po głębokim śniegu,
Lecz wnet go złapała męcząca zadyszka,
Ojciec go ponaglał do szybszego biegu,
Jego nie złapali, lecz złapali Zbyszka.
Złapany się zdobył na inny wysiłek -
Jego krzyk słyszano w odległej Ponikwie.
Złapał go za nogi bandyta osiłek
I zanurzył głową w lodowatej Ikwie.
Wkrótce każdy bandzior, co działał w terenie,
Oraz każda mała uzbrojona grupa,
Tworzyli już sotnie i śmierci kurenie,
By palić wsie polskie pod przewodem UPA.
Kureń był w Czernicy niedaleko Brodów,
Ale tuż za lasem, a więc całkiem blisko,
Leżał założony przez ciąg polskich rodów
Szlachecki zaścianek - wieś Brodzkie Hucisko.
Orzekli wodzowie kurenia z Czernicy:
Tę wieś trzeba zniszczyć! Lecz sami się bali,
Ściągnęli więc łotrów z całej okolicy,
I pewnej niedzieli zaatakowali.
Franciszek Pinkiewicz poznał ich zamiary.
Zniweczyć je da się tylko naszym męstwem,
Atak odeprzemy, choć będą ofiary,
I to będzie można nazywać zwycięstwem.
Zbrodnia szła z Wołynia potężną lawiną,
I przed bandytami nie było ucieczki.
Ich plan przewidywał, że Polacy zginą,
Dlatego ich rżnęli jak słabe owieczki.
Łaknęli uznania, nęciły ich łupy,
Dążyli do władzy, mołojeckiej sławy.
Gdzie się pojawili, zostawiali trupy.
Dowolny był powód okrutnej zabawy.
Jednego zabili, bo miał dobre buty,
Inny padł ofiarą z powodu kożucha,
Kolejny bandyta z sumienia wyzuty
Wyciął swych sąsiadów dla sytości brzucha.
Bo wiedział, że Polak ma w spichlerzu zboże,
Kusiły ubrania, nawet pościel nowa,
Para ładnych koni i krowy w oborze -
A kto wie, co jeszcze w swoim domu chowa.
Zamęczyć poczciwca to nawet nie sztuka,
Gdy ten miast się bronić, o litość go błagał.
I by go przekonać, argumentów szuka:
Że gdy był w potrzebie chętnie mu pomagał.
Jednakże Pinkiewicz nie znał dnia, godziny
Przyszłego napadu, toteż pełen troski
Ruszył do Litowisk po polskie rodziny,
Które chciały uciec z banderowskiej wioski.
Obroną w Hucisku nikt więc nie kierował,
Lecz kto miał karabin, ten walczył do końca.
Bezbronny uciekał lub w lochu się chował,
Trudno więc powiedzieć, że to był obrońca.
Wróciwszy z Litowisk, wnet wyciągnął wnioski,
Choć wieś stała w ogniu i byli zabici,
Przypuścił kontratak i odbił część wioski,
Którą nieco wcześniej zajęli bandyci.
Jego podkomendni z nim samym na czele
Walczyli jak Bartosz pod Racławicami.
Odpierali szturmy, a było ich wiele,
Choć na tych pozycjach byli tylko sami.
Wieś spowiły dymy, strzelały płomienie,
Przypalane krowy zrywały łańcuchy,
A ogień pożerał całe ludzkie mienie.
W ruch puszczono noże, widły i obuchy.
Tą "bronią" władali mordercy - rizuni.
To oni krzyczeli: "Żywych dla nas łapcie!".
By potem na oczach bezsilnej babuni
Poćwiartować dzieci, a na końcu babcię.
By ratować życie swoje i córeczki
Janina Żeglińska - wcale nie bez racji -
Podjęła nieszczęsna ryzyko ucieczki,
Bo co mogła zrobić w takiej sytuacji"
Pomysł by się udał - była przecież młoda -
Gdyby nie świszczące kule koło ucha.
Trafiona padła jak podcięta kłoda,
Wykrzyknęła "dziecko!" i oddała ducha.
Tuż za nią uciekał biegiem/ chyżo Tadek Mucha,
Chwycił dziecko w biegu i je uratował.
Potem mu nadano szczytne miano zucha,
Zaś ojciec maleństwa gorąco dziękował.
Tomasz Michalewski od samego rana
Zapewniał, że z Jankiem wszystkiemu podoła,
Bo chciał, żeby Anna odświętnie ubrana
Mogła pójść z innymi w tym dniu do kościoła.
Wiedział, że nad wioską osobiście czuwa
Oficer Pinkiewicz oraz jego "chłopcy".
Grupa Wołyniaków też butów nie zzuwa,
Choć nie mają rodzin i są tutaj obcy.
Ci w razie napadu nie ustąpią pola,
Mszcząc się za rodziny, spalone zagrody.
Walczą nieulękle na ziemi Podola,
Chcą ratować innych, nie pragną nagrody.
Nie myśląc o bandzie, podniósł dziecko z łóżka
I żeby je uśpić, włożył do kołyski.
Odwzajemnił czuły uśmiech Tadeuszka,
Gdy huknęły strzały, powodując błyski.
Bandyci! - wykrzyknął i w mig włożył kurtkę,
Dziecko w pled owinął, zawiązując rogi.
Wyskoczywszy na dwór, w biegu kopnął furtkę
I jak sarna zniknął za zakrętem drogi.
Bandyci strzelali, lecz Tomasz nie wiedział
Kto był dla nich celem - on czy inni ludzie.
Między nim a nimi pomniejszał się przedział,
A kroki bandytów dudniły po grudzie.
Wiedział, że na pewno nie ujdzie pogoni,
Że zginie od kuli lub gorzej - od noża.
Tadzia też zabiją, gdy go nie ochroni
Przed tymi zbójami dzisiaj ręka Boża.
I runął na skarpę, markując śmierć własną,
Ale Tadeuszka nie wypuścił z ręki.
Słyszał jak do innych jakiś bandzior wrzasnął:
"Od mojej padł kuli i nie zaznał męki".
Trik Michalewskiego aż trzy grupy zmylił.
On bandytów widział, słyszał ich rozmowę,
Jeden z nich dosłyszał, że chłopczyk zakwilił,
Przystanął i strzałem roztrzaskał mu głowę.
Pocisk, który ojcu pogruchotał kości,
Był klasy "dum-dum" (miał na płaszczu znamię),
Pozbawił syna życia, ojca przytomności,
Łamiąc jednocześnie jego lewe ramię.
Duszę Tadeuszka bez najmniejszej zwłoki
Anioły uniosły do nieba na wieki.
Tę drugą Bóg wrócił do ziemskiej powłoki
I kazał jej śledzić zbrodnię spod powieki.
Tak więc Tomasz widział płonące chałupy,
Rozbiegłe zwierzęta, rizunów z "orężem",
Rabujących mienie, bezczeszczących trupy,
Lubo się pastwiących nad złapanym mężem.
Wśród bandytów widział dużo znanych twarzy
Z Ponikwy, z Litowisk, Żarkowa, Czernicy -
Samych nikczemników, nie zaś gospodarzy
Cieszących się mirem w tamtej okolicy.
Bandyci biegali po wiosce jak z pieprzem,
Wpadali do piwnic, stodół, każdej nory,
Lub się uganiali za opasłym wieprzem,
Który cudem uszedł z płonącej obory.
A od wrzasku we wsi aż bolały uszy,
Padały komendy wydawane krzykiem,
Wrzask robiło ptactwo osiadłe na gruszy,
Przypiekane krowy skarżyły się rykiem.
Ból swój wyrażały rżeniem również konie,
Śmierć swoją czujące pod płonącym dachem.
Chromy starzec złożył do modlitwy dłonie,
Bo nie mógł uciekać ogarnięty strachem.
Nie miał zresztą na to żadnych możliwości -
Był człowiekiem starym, z przytępionym słuchem.
Nie myślał, że gest ten bandytę rozzłości
I że z całej siły zdzieli go obuchem.
Wściekły cios bandyty rozłupał mu ciemię,
I właściciel domu oddał ducha Bogu.
Przelaną krwią zrosił swą rodzinna ziemię,
Czym również podkreślił świętość tego progu.
A co z małym Józiem, niespełna trzylatkiem?
Kiedy dziadek ręce złożył do pacierza,
On drżący ze strachu schował się za dziadkiem,
A gdy dziadek upadł, uciekł do alkierza.
Lecz wściekły bandyta chwycił go za włosy,
Wyciągnął zza szafy, rzucił o podłogę.
Józio w swej obronie krzyczał w niebogłosy,
I wtedy bandyta przydepnął mu nogę,
Drugą wziąwszy w łapy, szarpał nią do góry
Niczym dzika bestia, chcąc swoją ofiarę
Rozerwać na dwoje, jak sęp padłe kury.
Chodziło mu o to, by cierpiał nad miarę.
Wiedział Michalewski, że wraz z krwi upływem
Plączą mu się myśli i ciało grabieje.
Stąd wiara w moc Bożą była mu motywem
I w cichej modlitwie budziła nadzieje.
Obrona wciąż trwała, wieś nie jest zdobyta -
Słychać odgłos strzałów z drugiego wsi końca.
"Kto do kogo strzela - do naszych bandyta,
Czy może bandytę wziął na cel obrońca"
Gdzieś tam jest mój Janek - chroń go Panie Boże,
Chroń wszystkich obrońców, mego brata Staszka.
Ja pewnie umieram, lecz proszę w pokorze
Niechaj sczeźnie UPA, zwłaszcza jej watażka.
On stworzył tę zgraję i na wzór Kaina,
Łamiąc Twe odwieczne święte przykazanie,
Zabija Polaka - brata Słowianina.
Temu Kainowi klęskę ześlij Panie.
Dziś większość mieszkańców poszła do kościoła,
Wróg ma znacznie więcej ludzi i oręża.
Ta garstka obrońców oprzeć się nie zdoła,
Już widać, że Kain Polaków zwycięża.
Zobaczył, jak dzielnie bronił stanowiska
Jeden z Wołyniaków, choć był tutaj obcy.
To była obrona Brodzkiego Huciska ,
A brali zeń przykład nawet nasi chłopcy.
Dzięki tej odwadze i celnemu oku
Znieśli z pola walki banderowców kilku.
Lecz jeden z nich zaszedł bohatera z boku
I tu się sprawdziło przysłowie o wilku.
Choć sam wilkiem nie był, bo walczył w obronie -
Tej ziemi, Polaków i swego honoru.
Wolał zginąć w walce w ostatniej odsłonie,
Niż oddać bandytom wioskę bez oporu.
Z tak dobrej osłony wielu tu korzysta,
Oto jeden z Schützów uchodzi pogoni,
Za nim gna z siekierą rusiński faszysta,
Pewnie zwykły rizun, bo bez palnej broni.
Tam między domami czai się za rogiem
Stanisław Bojarski, za nim widać Sznuka,
Który tak się skrada i kryje przed wrogiem,
Pewnie desperacko wyjścia z matni szuka.
A tamten przed chwilą zarąbał Suczawę.
To jakiś sadysta albo pomyleniec,
Pragnący zbrodniami zdobyć sobie sławę,
Aprobatę zbirów i laurowy wieniec.
"Och, gdybym automat miał do dyspozycji -
Myśl Michalewskiemu chodziła po głowie -
No i sprawną rękę, to z mojej pozycji
Takich okrutników wystrzelałbym mrowie!
To byłaby zemsta za śmierć mych rodaków,
Za strzaskaną rękę i za Tadeuszka.
Wieś odbudujemy jak przodkowie Kraków..."
Majaki rannego czy pusta pogróżka"
Zuchwałość rizunów niepomiernie wzrosła,
Kiedy przestał strzelać Wołyniak zza węgła,
Wszak byli szkoleni do tego rzemiosła
I do takiej roli UPA ich zaprzęgła.
Dali się oszukać albo z własnej woli
Wzięli nóż do ręki, aby zostać katem
Polskich matek, dzieci lub w oprawcy roli
Pastwić się świadomie nad swym polskim bratem.
Z wściekłością lub często z szyderstwem na twarzy,
Kat kazał ofierze żegnać się z dorobkiem.
I palił budynki świetnych gospodarzy,
Wszak byli "panami", on zawsze parobkiem.
Wskutek podniecenia oraz krwi utraty
Ranny Michalewski czuł, że dokądś leci.
Już nie widział ludzi ani żadnej chaty,
Nie słyszał rizunów ani krzyku dzieci.
"Chryste zabroń duszy uciekać od ciała,
Gdy już się to stało, to nakaż jej Panie
Wrócić nawet wtedy, gdyby już nie chciała.
Wierzę w Twoje moce, wierzę w zmartwychwstanie".
Poszukując dzieci w mieszkaniach i lochach
Rizuni biegali od domu do domu.
Nawet nie myśleli, że gdzieś tam w Wołochach
Ojcowie tych dzieci życzą im pogromu.
Niektóre kobiety, aż mdlały z wrażenia
Na wieść o napadzie na Brodzkie Hucisko.
Mężczyźni też byli pełni przerażenia,
Bo ich wieś to teraz rozległe ognisko.
Jęli się naradzać, jak dotrzeć z pomocą
Napadniętym braciom, jak ratować matki,
Staruszków i ludzi złożonych niemocą -
Ich sam strach zabije, również nasze dziatki.
"Chcesz się przeciwstawić gołymi rękami
Gotowej na wszystko, rozjuszonej sforze" -"
Spytał Kozaczewski. - Chcecie zginąć sami?
Wezwę pomoc Niemców stojących we dworze".
Przekonywał dalej mieszkańców Huciska:
"Inne możliwości nie wchodzą w rachubę.
Dymy świadczą o tym, że wróg wciąż naciska,
Wkrótce może przynieść mieszkańcom wsi zgubę".
Tak bez większych wahań i większego sporu
Zaakceptowano najlepszy z wariantów:
Delegacja poszła do Bocheńskich dworu,
Mówić o napadzie ruskich partyzantów.
"Rozbili swój tabor na naszym Zbarażu,
Czekając, aż wioska spełni ich żądania:
Dostarczy im koni i dla nich furażu,
Dla ludzi słoniny, chleba i ubrania".
Kapitan zdziwiony, że oto w tej głuszy
Nieznany mu Polak mówi jego mową.
Dlatego tym chętniej nadstawił swe uszy,
Gotów wziąć za prawdę bajeczkę Tadkową.
A Kozaczewski ciągnął: "Wioska już oddała
Cały swój kontyngent dla niemieckiej armii.
Ruskim odmówiła, wszak to wioska mała
I aż tylu ludzi naraz nie wykarmi.
Ruscy bez cywilów obejść się nie mogą,
Toteż się starają trzymać ludzi w strachu.
Wieś spalą, by była dla innych przestrogą,
Pewnie nie pominą ni jednego dachu".
Jeszcze pan Tadeusz nie wyszedł z pałacu,
Bo Prusak się pysznił filozofem Kantem,
Uzbrojone wojsko stało już na placu,
By ruszyć do walki z "ruskim partyzantem".
Po chwili skulony za czołgu pancerzem,
Prowadził to wojsko na Brodzkie Hucisko.
Nie czuł się co prawda pancernym rycerzem,
Lecz miana "wybawcy" był wszak bardzo blisko.
Bo huknęły działa i banda w popłochu
Pierzchła niczym zając przed myśliwską sforą -
Zbrojni banderowcy na czele motłochu,
Który dla tej zgrai jest zawsze podporą.
Na zbieranie rannych nie mieli już czasu,
Nikt się nie spodziewał takiego pogromu.
Kto tę odsiecz przeżył, uciekał do lasu,
By się jakoś dostać do własnego domu.
Huk armat zbudził Tomasza z omdlenia,
Który ciągle leżał na zmarzniętej skarpie.
Chłop nie tracił wiary ni nadziei cienia,
Że ból przezwycięży, choć mu rękę szarpie.
Słyszał, że na nowo rozgorzała bitwa,
Wróciła mu wiara w jego braci męstwo.
Zapanował popłoch, pospieszna gonitwa,
Pewnie Bóg odebrał Kainom zwycięstwo.
Wróciwszy z kościoła, ludzie się rozbiegli
Po całym Hucisku i swoich szukali.
Zliczono czterdziestu tych, którzy polegli.
Nikt się nie spodziewał klęski w takiej skali.
Anna Michalewska zasłabła z rozpaczy:
Tadeuszek martwy, mąż walczy o życie,
Gdzie Janek, gdzie tato? Niech Bóg mi wybaczy -
Nie chroniłam swego domu należycie.
Tomka trzeba szybko zawieść do szpitala.
Bo nie przeżyje bez takiej pomocy.
Każdy dziś nad własną stratą się użala
I każdy się boi nadchodzącej nocy.
Banda może wrócić, by się mścić za straty,
Które im zadali Niemcy oraz "chłopcy"
Boże, przyślij pomoc Michała lub taty,
Bo mi nie pomoże dzisiaj żaden obcy.
Daj znać Michałowi, myślę, że on żyje,
Słyszałam odgłosy walki na Granicy -
Strzelały peemy, chociaż nie wiem czyje.
I nie było dymów w tamtej okolicy.
Michał wpadł saniami jak na zawołanie.
Z nim wrócił do domu Janek przerażony.
Szybko miękkim sianem wymościli sanie,
Włożyli rannego, a ten rzekł do żony:
"Lepiej będzie dla was, gdy mnie zostawicie,
Ludzie opuszczają już Brodzkie Hucisko,
Wy też uciekajcie, ratujcie swe życie.
Na razie do Wołoch, bo to nawet blisko.
Każdy ruch to dla mnie okropne katusze,
Straciłem krwi tyle, że mąci się w głowie.
A jeśli mam umrzeć, to czy cierpieć muszę,
Gdzie jest w tym logika, kto z was mi odpowie?"
"Koń pójdzie powoli jak starzec po schodach -
Tak Michał cierpliwie tłumaczył Tomkowi -
Noc spędzisz w Wołochach, a już rano w Brodach
Rękę ci opatrzą chirurdzy wojskowi".
Wjechali do Wołoch, zerkając ku słońcu,
Które swoją barwą mróz zapowiadało.
Na polskich podwórkach - na tym wioski końcu -
Jak na złość po kilka furmanek już stało.
Będzie tutaj trudno o jakiś przytułek,
Choć Rusin tu korny jak bezbronna owca.
Ale nikt nie wejdzie na żaden zaułek,
Bo tam można spotkać nawet banderowca.
Pod swój dach ich przyjął Stelmaszuk Kiryło,
Posłaniem im była słoma na polepie.
Pretensji nie mieli, bo widać to było,
Że ten dobry Rusin wielką biedę klepie.
W Brodach było słychać huk armat daleki,
Jeździły karetki, wojsko, ambulanse.
Kto tu zechce słuchać cywila kaleki?
Tu na wyleczenie są niewielkie szanse.
A tymczasem lekarz bez chwili wahania,
Hipokratesowi będąc wierny szczerze,
Kazał ściągnąć z Tomka te brudne ubrania
I za operację wkrótce się zabierze.
Ten zastrzyk - powiedział - ból jemu uśmierzy,
Potem mu poskładam połamane kości.
Dzisiaj mi przywieźli trzech rannych żołnierzy,
Stąd ich zoperuję w pierwszej kolejności.
Lekarz dwie godziny Tomka rękę składał,
Ale nie usunął obcych ciał z ramienia.
Zapewnił, że ranny będzie ręką władał,
A to już wystarczy dla jego sumienia.
"Zrobiłem, co trzeba w takiej sytuacji -
Poskładałem kości, jednak pani ranny
Potrzebuje dalszej rehabilitacji" -
Rzekł, by rozwiać smutek zrozpaczonej Anny.
Anna sprowadziła krewnego z Warszawy,
Wiedząc, że nie dozna tu żadnej pomocy.
Ignacy Wąsowicz, człek możny i prawy,
Przyjechał do Brodów już następnej nocy.
Zrobił rozeznanie i wyciągnął wnioski:
"Tam już nie wrócicie. Żal mi serce ściska,
Że nikt nie obronił czysto polskiej wioski,
Nie ustrzegł przed UPA naszego Huciska.
Tu was poćwiartują - tego jestem pewny,
A ja takiej śmierci nie życzę nikomu.
Dlatego oświadczam, że jako wasz krewny
Wezmę was niezwłocznie do swojego domu".
Trudno było ludziom opuszczać swe domy -
Trud wielu wyrzeczeń i wysiłku mistrza.
Bandytom wystarczył mały wiecheć słomy,
By je zmienić w gruzy i w dymiące zgliszcza.
Zbierali zabitych, zwozili na cmentarz
I tam ich grzebali bez udziału księdza.
Inni zaś spędzali swój żywy inwentarz,
Którego nie skradła Kainowa nędza.
Narażając życie jeździli też po to,
By opróżnić schowki z zapasów pszenicy,
Które dla nich były cenniejsze niż złoto,
A także kartofle z kopca lub piwnicy.
Rusini z okolic zapewne wiedzieli,
Że im taka gratka w życiu się nie zdarzy,
Stąd postanowili następnej niedzieli
Zagrabić majątek polskich gospodarzy:
Przeróżne maszyny, pługi i kieraty,
Szafy, łóżka, krzesła taborety, stoły,
A w końcu materiał z rozwalonej chaty,
Sieczkarnie, młocarnie, zawartość stodoły.
W niedzielę napadli znowu dużą siłą,
Mordując okrutnie dalszych siedem osób.
W tym jedną ofiarę pokroili piłą.
A przy takiej groźbie bywać tam nie sposób.
Dwudziesty lutego, rok czterdziesty czwarty
Dla ludzi z Huciska to pamiętna data,
Ostatni już zapis kronikarskiej karty:
W tym dniu wieś zginęła z rąk Kaina - brata.
Edward Gross urodzony w Wołochach, wsi odległej od Huciska Brodzkiego o 2 km, był świadkiem zbrodni dokonanej przez bandy UPA w Hucisku Brodzkim 13 i 20 lutego 1944 r.



- - - - - - - - - -



Objaśnienia autora

"Kozak kraj pustoszył, gdyż pragnął korony" - mam na myśli Bohdana Chmielnickiego.
"Podpisał Bandera cyrograf z szatanem" - chodzi o Stepana Banderę. 14 marca 1923 roku Rada Ambasadorów przyznała Polsce na wschodzie ziemie aż po rzekę Zbrucz. Wówczas ukraińscy oficerowie, którzy przegrali walkę o niepodległość państwa ukraińskiego, utworzyli UWO (Ukraińską Wojskową Organizację), a później OUN (Organizację Ukraińskich Nacjonalistów).
Organizacje te, nie godząc się z przegraną, postanowiły dalej walczyć, przede wszystkim drogą terroru. W 1932 roku Stepan Bandera został przywódcą, czyli prowidnykiem OUN na tzw. ziemie "zachodnioukraińskie", i komendantem krajowym OUW. Organizował zabójstwa, zamachy na przedstawicieli państwa polskiego, napady na urzędy, np. poczty, posterunki policji itp. Jako współorganizator zamachu na ministra Pierackiego został skazany na karę śmierci, zamienioną na dożywotnie więzienie.
We wrześniu 1939 roku wypuszczono go na wolność. W 1940 roku doszło w OUN do rozłamu. Powstały trzy odłamy. Bandera stanął na czele frakcji najbardziej radykalnej. Z czasem podporządkował sobie siłą pozostałe frakcje. Ci, którzy nie chcieli mu się podporządkować, zostali po prostu zabici. Banderowcy postanowili powołać do życia bojówkę, czyli zbrojne ramię OUN.
Bojówce tej nadano nazwę UPA (Ukraińska Powstańcza Armia). Jej zadaniem było "oczyszczenie ukraińskiej ziemi z czużyńców", czyli o fizyczną likwidację Polaków Żydów, Ormian, Rosjan i innych żyjących od wieków na tych ziemiach.
"Romanowi dałem generalską gażę" - OUN powierzyła Romanowi Szuchewyczowi stworzenie UPA i nadała mu stopień generała (wcześniej był pułkownikiem Wojska Polskiego).
"Cały zastęp księży" - wielu księży greckokatolickich (uniccy) z ochotą propagowało z ambon idee OUN-UPA i zachęcało wiernych do dokonywania zbrodni na "czużyńcach", przede wszystkim na Polakach i Żydach. W czasie służby bożej (mszy) święcili narzędzia zbrodni: noże, siekiery itp., mówiąc: "Żeby żniwa były obfite" oraz "Nadszedł czas pielenia pszenicy z kąkolu".
"Tu się wszyscy bali kurenia z Czernicy" - Ugrupowanie UPA powstało między innymi w Czernicy. Była to duża wieś, którą w omawianym czasie zamieszkiwali przeważnie Rusini już zaczynający nazywać siebie Ukraińcami. Polaków było tam niewielu. Właśnie to ugrupowanie, wielkości kurenia (kompanii), 13 lutego 1944 roku napadło na Hucisko Brodzkie. Oczywiście jak zawsze towarzyszyli im rizuni. W totalnej zagładzie wsi w tym dniu przeszkodziła im samoobrona, a w głównej mierze Niemcy, dlatego banderowcy z Czernicy powtórzyli napad w następną niedzielę. W Hucisku Brodzkim zamordowali 40 osób, a w całym powiecie brodzkim z rąk terrorystów i rizunów zginęły 3142 osoby.
"W Wołochach Żeglińskim "zdjęli rękawiczki"" - Zdejmowanie rękawiczek polegało na przecinaniu skóry na przedramieniu i ściąganiu jej aż na palce. Widziałem to na własne oczy w rodzinnych Wołochach. W tym wypadku ofiarami byli Leon i Ignacy Żeglińscy oraz Dymitr Benedyk, zięć Ignacego. Ten ostatni był Ukraińcem, który ożenił się z Polką.
"Oficer Pinkiewicz oraz jego "chłopcy"" - Franciszek Pinkiewicz urodził się w Hucisku Brodzkim. W roku 1938 ukończył szkołę oficerską, a rok później brał udział w kampanii wrześniowej. W czasie walk z Niemcami gdzieś w okolicach Sieradza został ranny i dostał się do szpitala w Łodzi. Wkrótce ze szpitala uciekł i ukrywał się we Lwowie. Lwowskie AK wydało mu polecenie, aby wrócił do Huciska Brodzkiego i zorganizował tam placówkę AK.
W tym czasie istniały już tam zawiązki samoobrony, ponieważ pojawił się problem banderowców. Pinkiewicz nie tylko zorganizował placówkę AK, której został komendantem, ale wziął pod swoją komendę "chłopców", którzy do AK nie należeli, ale szkolili się do obrony wsi przed banderowcami. W czasie napadu na Hucisko Brodzkie Pinkiewicz był poza wsią. Napadu się nie spodziewał, ponieważ dotychczas banderowcy napadali tylko w nocy.
"Tą "bronią" władali mordercy - rizuni" - Rizun to ten, który rżnie, czyli zabija nożem, siekierą, kosą a nawet sierpem. Banderowcom w czasie napadu zawsze towarzyszyła banda takich rizunów.
"Grupa Wołyniaków też butów nie zzuwa" - Na sąsiadującym z Podolem Wołyniu Niemcy powołali do życia ukraińską policję pomocniczą, która współpracowała z banderowcami i często wykonywała zlecone przez nich zadania. Komendantem głównym tej policji był Roman Szuchewycz. Na polecenie Bandery Szuchewycz rozkazał podległej mu czterotysięcznej armii dobrze uzbrojonych policjantów pójść do lasu, wprost do szeregów UPA.
Na jej miejsce w celu utrzymania porządku na okupowanym terenie Niemcy utworzyli nową policję, werbując do niej Polaków. Wstępowali do niej ci, którym Ukraińcy wymordowali rodziny i zniszczyli domostwa i dobytek. Dzięki temu, że otrzymali od Niemców broń, sami czuli się bezpieczniejsi i mogli występować w obronie innych Polaków, których UPA dotychczas nie zdążyła wymordować. Ale na w miarę przybliżania się frontu ci polscy policjanci porzucali służbę u okupanta i w większości przeszli na Podole. Przyjęły ich do siebie Hucisko Brodzkie, Majdan, Huta Pieniacka, miasto Brody i inne. My nazywaliśmy ich po prostu Wołyniakami.
"Z Ponikwy, z Litowisk, Żarkowa, Czernicy " - nazwy wsi sąsiadujących z Huciskiem Brodzkim, w których przeważała ludność rusińska, nazywana teraz Ukraińcami.
"... Spytał Kozaczewski ..." - We dworze hrabiów Bocheńskich w Ponikwie stacjonowała w tym czasie niemiecka jednostka wojskowa. Jeden z mieszkańców Wołoch, Tadeusz Kozaczewski (AK-owiec), który w czasie nabożeństw grał na organach w kościele, wpadł na pomysł, by do odpędzenia banderowców wykorzystać właśnie tę jednostkę. Poinformował dowódcę Niemców, że na Hucisko Brodzkie napadli rosyjscy partyzanci.
Oczywiście była to nieprawda, ale dzięki temu banderowcy nie zdążyli wymordować wielu ludzi, którzy ukrywali się w różnych schowkach i w pobliskim lesie. Niestety, na drugi dzień gestapo ustaliło, kim byli naprawdę sprawcy napadu, i za wprowadzenie Niemców w błąd Kozaczewski został aresztowany, a dowódca jednostki , który ruszył z odsieczą Polakom, wysłany na front.
"Słyszałem odgłosy walki na Granicy" - "Granica" to część Huciska Brodzkiego, podobnie jak "Zbaraż".
"Boże, przyślij pomoc Michała lub taty" - Michał Michalewski, brat Tomasza, brał udział w wyprawie do Litowisk po polskie rodziny. Mieszkał na Granicy, która nie została przez banderowców zdobyta. U niego w czasie napadu przebywał starszy syn Tomasza, Janek. Dzięki temu udało mu się przeżyć napad. Kilka dni później jednak Michał Michalewski zaginął bez śladu. Jeden z uczciwych Ukraińców powiedział nam w sekrecie, kto nosi kożuch Michała."Ignacy Wąsowicz, człek możny i prawy" - Ignacy Wąsowicz urodził się w Hucisku Brodzkim, był handlowcem i dorobił się pokaźnego majątku. Mieszkał w Warszawie. Zabrawszy do siebie Michalewskich, umieścił Tomka w Szpitalu Dzieciątka Jezus w Warszawie, gdzie zajęto się dalszym leczeniem jego ręki.
Na wschodnich terenach II Rzeczypospolitej po 17 września 1939 roku zginęły setki tysięcy Polaków. Liczbę zamordowanych przez ukraińskich nacjonalistów historycy szacują na co najmniej 80 tysięcy, a masowość mordów, zwłaszcza na Wołyniu i Podolu, oraz ich zorganizowany charakter upoważnia do nazywania ich ludobójstwem. Polacy byli nadal tam mordowani po formalnym zakończeniu wojny.
Tylko na południowo-wschodnich terenach Polski w jej powojennych granicach zamordowano 12 tysięcy Polaków - osób cywilnych, a w walkach z bandami UPA zginęło 2300 żołnierzy MBP i WP.
W tej sytuacji rząd PRL podjął w kwietniu 1947 roku decyzję o wysiedleniu z terenów objętych działalnością UPA wszystkich mieszkańców, niezależnie od narodowości, czyli Łemków, Ukraińców i Polaków. Chodziło o to, by pozbawić UPA zaplecza zaopatrzeniowego.
Była to tzw. Operacja Wisła. Pomysł okazał się skuteczny, walki ustały. Tak więc Łemkowie i Ukraińcy, którzy zostali usunięci ze swoich domów, zawdzięczają to nie Polakom, lecz banderowcom, którzy zmusili rząd polski do takiego kroku.