Zagłada bieszczadzkich Żydów

Przed wybuchem II wojny światowej Żydzi stanowili na terenie powiatu sanockiego ponad 10 procent ludności. W miasteczkach stanowili ponad połowę mieszkańców, największym skupiskiem były Lutowiska. Przed 1939 rokiem należał do nich co trzeci majątek ziemski. Osadnictwo żydowskie w rejonie Bieszczad liczy sobie prawie 500 lat i jest związane z rozwojem gospodarczym (głównie hodowlą i handlem wołami) tego regionu w czasach I Rzeczpospolitej. 

W czasie II wojny światowej w powiecie sanockim zamordowano 17 240 Żydów, większość zginęła w obozie w Zasławiu oraz w Bełżcu. Kilka tysięcy zostało zamordowanych w różnych miejscowościach: Ropieńce, Krościeiku, Woli Michniowej, pomiędzy Mucznem a Tarnawa Niżną. Niemcy wymordowali Żydów w tym regionie dzięki zaangażowaniu Ukraińskiej Policji Pomocniczej powołanej zarządzeniem Hansa Franka 17 grudnia 1939 roku. Formacja ta była wykorzystywana przez Niemców do egzekucji ludności żydowskiej. Według Stefana Possony’ego z Yad Vashem policja ukraińska uczestniczyła we wszystkich etapach procesu zagłady w samym tylko Wołyniu i Małopolsce Wschodniej mordując około 450 tysięcy Żydów. 

Kadrę Ukraińskiej Policji Pomocniczej w większości stanowili członkowie Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, którzy po masowej dezercji wiosna 1943 roku rozbudowali struktury Ukraińskie Powstańczej Armii i przystąpili do eksterminacji ludności polskiej. W Sanoku powiatowym komendantem ukraińskiej policji został Wasyl Mizerny, w latach 1943-44 dowódca kurenia UPA działającego w rejonie Bieszczad. 

W maju 1942 roku Niemcy rozpoczęli "Akcje Reinhard" w której wysiedlanie Żydów stało się pierwszym etapem ich eksterminacji. Wśród funkcjonariuszy sanockiego Gestapo wyróżniał się Ukrainiec Lew Humeniuk, który 11 czerwca 1942 roku kierował dokonaną przez niemieckich żandarmów i ukraińskich policjantów egzekucją Żydów w Olszanicy. Według relacji Jana Stupnickiego raz Jana Orłowskiego ofiary dowożono na miejsce kaźni furmankami, najpierw mężczyzn, potem kobiety a na końcu dzieci. Humeniuk odpowiada także za mordy w bukowskim getcie w latach 1942-43. 

22 czerwca 1942 roku w Lutowiskach ukraińska policja pod kierunkiem funkcjonariuszy gestapo z Ustrzyk dolnych Johana Backera i Arnold Doppke zamordowała 650 Żydów (The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust podaje liczbę 800) oraz 30 Romów. Uratowała się jedynie 17 letnia Blima Meyer, która wydostała się ze zbiorowej mogiły. 

5 września 1942 roku władze niemieckie wydały rozporządzenie o przesiedleniu Żydów z powiatu sanockiego do obozu pracy w Zasławiu. Podlegał on bezpośredni Gestapo w Sanoku i posiadał małą kadrę niemiecka. Zgromadzonych tam Żydów pilnowała ukraińska policja. Przez obóz przeszło 15 000 Żydów z rejonu Bieszczad z czego 10 000 zamordowano na miejscu. Nieliczni Żydzi próbowali sie ukryć w trudno dostępnych rejonach zostali jednak zdradzeni przez miejscowa ludność bojkowską. Tak zginęło około 60 Żydów szukających schronienia w szałasach pod Bukowym Berdem. 

Źródło: 

Tadeusz Kowalski: "Eksterminacja ludności na Rzeszowszczyźnie w okresie II wojny światowej (1939–1945)". Rzeszów: Towarzystwo Naukowe w Rzeszowie, 1987, s. 43, 66. 

Motyka G., "Tak było w Bieszczadach, Walki polsko-ukraińskie 1943-1948", Warszawa 1999 

Joanna Elżbieta Potaczek, "Społeczność żydowska w Bieszczadach w latach 1918-1939 i jej losy podczas II wojny światowej" http://repozytorium.ur.edu.pl/handle/item/3435

Andrzej Potocki, "Bieszczadzkie losy: Bojkowie i Żydzi", Rzeszów 2000. 

Andrzej Potocki, „Bieszczadzkie judaica od Sanoka po Sianki”, Wydawnictwo Książkowe „Carpathia Sp. z o.o., Rzeszów 2017 

Edward Zając: Holokaust Żydów sanockich, [w:] tenże: Szkice z dziejów Sanoka, część I, Sanok 1998,